Сайхандулаан сумын танилцуулга
ТОВЧ ТАНИЛЦУУЛГА
Дорноговь аймгийн баруун хойд хэсэгт:
Улаанбаатар хотоос 450км, аймгийн төвөөс 98 км зайд Өлзийт гэдэг газарт байрладаг.
Зүүн өмнөд, баруун талаараа өөрийн аймгийн Зүүн баян, Хөвсгөл, Мандах сумдтай, баруун хойд, хойд, зүүн хойд, зүүн талаараа Дундговь аймгийн Өндөршил, өөрийн аймгийн Айраг, Алтанширээ, Сайншанд сумдтай хиллэдэг.
Нутаг дэвсгэр:955839 км/ам нутагтай
Засаг захиргаа:Сайхандулаан сум нь Улаан-Шороот, Жаргалант, Цохио, Өлзийт гэсэн 4 багтай
Нийт өрх: 363 үүнээс 214 малчин өрхийн 182195 малтай./2018/
Хүн ам:1183 /2018/
Хөдөлмөрийн насны хүн ам: 755 буюу 54.8 хувь
ТҮҮХ
Анх 1691 онд Халхад Говь мэргэн вангийн хошуу үүсч Түшээт хан аймгийн Говь мэргэн вангийн хошуу, автономит засгийн үед Богд хаан уулын аймгийн Говь мэргэн вангийн хошуу гэгдэж байв.
1924 онд орон нутгийн засаг захиргааг шинэчлэхэд Их-Дулааны хошууны Сайхан сум, 1931 онд Дорноговь аймаг байгуулагдсанаар сумыг олон жилээр даргалж байсан Сайхан занги хэмээх Чоймболын сайхан, Их-Дулаан уулын дулаан- ыг нийлүүлэн САЙХАНДУЛААН сум гэж нэрлэсэн.
ГАЗАР ЗҮЙ
Сумын газар зүйн онцлог хөрсний шинж чанарын хувьд хадан бүрхүүл бүхий бэсрэг уул, толгод элбэгтэй хамгийнөндөрлөг нь далайн төвшнээс дээш 2122 метр өндөрт өргөгдсөн. Сумын нутагт аргаль, янгир, хулан, хар сүүлт зээр зэрэг улаан номонд орсон ховор амьтадтай.
Нутгийн хойд хэсгийн газрын гадаргууны ихэнх хэсэг нь цагаан чулуу /өөхөн чулуу/ бүхий 33 ижил цагаан овоо байдаг нь энэ нутгийн байгалийн давтагдашгүй онцлог тогтоц юм.
Урьд хэсгийн газрын хөрс зөөлөн оюу, зэсийн хүдэр, барилгын хүрмэн чулуу, болор, шохойн чулуу нөөцтэй. Зөөлөн чулуун орд бүхий газарт гадаад тохижилтын чулуун бүтээгдэхүүн хийх чулуу зүсэх жижиг үйлдвэрлэл явуулах боломжтой.
БАЙГАЛЬ, ЦАГ АГААР
Сумын нутаг байгалийн эрс тэс уур амьсгалтай, жилийн хур тунадасны нийлбэр 98.9 мм, салхины голлох чиглэл баруун хойт зүгээс байх ба жилийн дундаж салхины хурд 4.3 м/сек, хавар, намрын улиралд 4 м/с хүрэх тохиолдол байдаг. Өвөл, зуны улиралд хүчтэй цасан шуурга, аадар бороо 3-5 жилийн давтамжтай тохиолддог. 7 дугаар сарын дундаж температур +23 0С, 1 дүгээр сарын дундаж температур -18.3 0С хүрнэ. Хур бороо элбэгтэй жилд нийт нутгийн 20 гаруй газарт задгай ус, тойром тогтдог хүн, мал ундаалахад тохиромжтой байдаг.
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
Сумын эдийн засгийн үндсэн салбар нь уламжлалт бэлчээрийн мал аж ахуй, мал сүргийн дотор ямаа, хонь зонхилох хувийг эзэлдэг. Ямааг Баяндэлгэрийн улаан ямаагаар, хонин сүргээ Сүхбаатар аймгийн Үзэмчин үүлдрийн хониор тэмээг Галбын говийн улаан, Ханын хэцийн хүрэн омгоор сайжруулж байна. Ингэн сүү, сүүн бүтээгдэхүүний чиглэлээр эрчимжсэн тэмээний аж ахуйг хөгжүүлэх чиглэл баримталж байна.
2018 онд Сумын хэмжээгээр нийт 182195 мянган мал тоологдсоноос тэмээ 4686, адуу 11202, үхэр 6426, хонь 76676, ямаа 83205, цэвэр үүлдэр, эрлийз, нутгийн шилмэл омгийн 28727 мянган толгой мал тоологдсон нь нийт малын 15,8 хувь байна. Мал аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхэлдэг малчин өрх 226 байгаа нь сумын нийт өрхийн 62.2 хувийг эзэлж байна. Нэг хүнд 73.7 толгой мал ногдож байна.
НИЙГЭМ, ЭДИЙН ЗАСАГ
Тус суманд 250 хүүхдийн хүчин чадалтай Ерөнхий боловсролын сургууль, тус бүр 50 хүүхдийн хүчин чадалтай сурагчдын дотуур байр, хүүхдийн цэцэрлэг, 10 ортой эрүүл мэндийн төв, 80 хүний суудалтай соёлын төв зэрэг 5 төсвийн байгууллага, төрийн өмчит орон нутгийн 4 байгууллага үул ажиллагаа явуулдаг. Төвийн эрчим хүчинд холбогдсон, үүрэн телефоны үйлчилгээ нэвтэрсэн.
Салхит 3 өндөр ХХК, Цацын булаг ХХК, Мандах-Өехий ХХК, Илчит нутаг ХХК зэрэг нийт 10 аж ахуйн нэгж , иргэн үйлдвэрлэл үйлчилгээ эрхэлдэг. Үүнээс худалдаа үйлчилгээний 5 дэлгүүр, мал эмнэлгийн үйлчилгээ эрхлэгч ХХК 2, үйл ажиллагаа явуулж байна. Мал аж ахуйн бүтээгдэхүүнд суурилсан улирлын чанартай эсгий үйлдвэрлэл, сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, оёдол, гэр ахуйн модон эдлэл, гагнуур, блокны жижиг үйлдвэрлэл, үсчин зэрэг ажилладаг.
Сумын нутагт алт, зэс, цахиур, нүүрсний нарийвчилсан хайгуулын ажил хийгдэж байна. Үүнд уул уурхайн Мега эрин зуун ХХК, Мегатик манюфакторинг ХХК, Ван таже ХХК, Мега эрин зэрэг уурхайн ашиглалтын 7 компани, хайгуулын 24 компани үйл ажиллагаа явуулж байна.
СУМЫН ОНЦЛОГ
Эртний 40 гаруй хадны сүг зураг бүхий "Монголын хад" сумын төвөөс 6 км, Хүрээтийн сухай, Хан хороо, Бор цавын чулуу, Баруун, зүүн цацын ам, цацын булаг зэрэг газруудыг аймаг, сумын хамгаалалтанд авч байгалийн үзэсгэлэнт 9 гайхамшигт газраар тодруулсан. Говьд ургадаг цулхир, царван, зээргэнэ, шар мод, чихэр өвс, хөмүүл, таана зэрэг эмийн болон хүнсний ургамал ургадаг. Ан амьтдаас аргаль, хулан, хар сүүлт, цагаан зээр, чоно, үнэг, шилүүс, дорго, туулай, жигүүртнээс тас, бүргэд, элээ, харцага, шаазгай, ногтруу, тогоруу, болжмор зэрэг нутгийн болон нүүдлийн шувууд элбэг байдаг.
Уг газрууд нь / хайлаас мод , хадны сүг зураг, хадан цохио, рашаан булаг сухайн төгөл, хадны сүг зураг, амралтын газар / Хамрын хийд, Хан-Баянзүрх уулнаас Сайхандулаан-Сайншанд гэсэн аялалын маршрутанд орох боломжтой.
“Өвлийн улирлын аялал жуучлал”-ыг хөгжүүлэх боломжтой. Тэмээн поло спорт сайн хөгжсөн. Тэмээн поло спортын Улсын аварга баг /2013 оны / хамт олон төрсөн. 2013 оноос 250 ингэний фрем үйл ажиллагаа явуулж байна.
Нэг. Морин поло спорт
Сайхандулаан сум поло спортыг говийн бүс нутагт хөгжүүлэхэд анхдагч болсон юм. Анх 1999 .10.10 нд Чингис хаан поло клубтэй хамтран анхны тэмцээн зохион байгуулж 3 баг оролцон амжилттай тоглосноор морин поло үүсч хөгжсөн.
Орон нутагт морин пологийн олон тэмцээнүүдийг зохион байгуулж нутгийн залуучуудын эрүүл чийрэг бие бялдрыг хөгжүүлэхэд жинтэй хувь нэмэр оруулж байна. 2012 оноос эхлэн олон жил дараалан өндөр амжилт гаргасан Бага-Дулаан багийн нэрэмжит шилжин явах цомын нэрэмжит тэмцээнийг зохион байгуулдаг уламжлалтай болсон.
Хоёр.Тэмээн поло спорт
Тэмээн поло спортыг Дорноговь аймгийн Сайхандулаан сум үүсгэн хөгжүүлсэн сум. 2002.02.18 тэмээн пологийн туршилтын тоглолтыг Цохио багт зохион байгуулснаар Монгол улсад тэмээн поло үүсч хөгжих эх үүсвэр нь тавигдсан. 2002.12.10 нд Өмнөговь аймгийн төв Даланзадгад хотод ТЭМЭЭН ПОЛО анхны улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд Э.Борхүү ахлагчтай Багадулаан баг, Д.Чулуунбат ахлагчтай “ Гурван хяргуй” баг зэрэг 27 баг оролцсоноос Д.Чулуунбат ахлагчтай Гурван хяргуй баг 2-р байрт шалгарч мөнгөн медаль хүртсэн.
2013 онд Улаанбаатар хотод болсон “Монгол тэмээ- 2013” тэмээн поло өвлийн фестивалиас Х.Эрдэнэдалай ахлагчтай Хоёр-Дулаан баг 1-р байрт орж Ижий говь цом алтан медаль авсан. Тэмээн поло бүсийн болон орон нутгийн наадмыг олон удаа зохион байгуулж орон нутагтаа пологийн тэмцээнд 5-с дээш баг тогтмол оролцдог болсон.
Поло спортын хөгжлийн 14 жилийн хугацаанд Улсын аваргын “ИЖИИ-ГОВЬ “-алтан цомын 2 удаагийн аварга баг тамирчид, поло спортоор Монгол Улсын спортын мастер 10 төрөн гарсан нь ПОЛО спортын хөгжлийн түүхийн гэрч, өлгий нутаг юм.
Иймээс поло спортыг түшиглэн өвөл,зуны аль ч улиралд аялал жуучлалыг хөгжүүлэх боломж байгаа тус сумын нэг онцлог юм.
